Hoe verspreidt desinformatie zich binnen een samenleving? Waarom blijven sommige gemeenschappen veerkrachtig terwijl andere uiteenvallen? En hoe wordt vertrouwen opgebouwd binnen de Nederlandse maatschappij? Om deze vragen te beantwoorden investeert Nederland €16,8 miljoen in de bouw van de Macroscope, ’s werelds eerste onderzoeksinfrastructuur op bevolkingsniveau. De financiering is toegekend door de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) en maakt het mogelijk om te observeren en te begrijpen hoe samenlevingen in de loop der tijd veranderen.

De Macroscope wordt gecoördineerd door de Erasmus Universiteit Rotterdam en is een gezamenlijk initiatief van twee grote Nederlandse onderzoeksinfrastructuren: ODISSEI, gericht op sociale wetenschappen en economische data, en CLARIAH, dat culturele en taalkundige archieven beheert.

Dankzij de Macroscope kunnen onderzoekers veilig grote datasets koppelen en analyseren, variërend van sociale en culturele tot digitale gegevens, op bevolkingsniveau in Nederland. Het project brengt 14 universiteiten samen, evenals toonaangevende instituten zoals het Centraal Bureau voor de Statistiek, Centerdata, SURF, het Netherlands eScience Center, het Instituut voor de Nederlandse Taal, DANS, de Koninklijke Bibliotheek, het Nederlands Instituut voor Beeld & Geluid en het KNAW Humanities Cluster.

Van cellen tot samenlevingen: een nieuwe lens op sociale verandering

“Net zoals de microscoop de verborgen wereld van cellen onthulde, kan de Macroscope de verborgen dynamiek van samenlevingen zichtbaar maken,” zegt dr. Tom Emery, hoofdaanvrager en uitvoerend directeur van ODISSEI (Open Data Infrastructure for Social Science and Economic Innovations). “Voor het eerst kunnen we waarnemen hoe ideeën, taal en ongelijkheid zich door een gehele bevolking verspreiden – op een veilige en ethische manier, en in samenwerking met anderen.”

Om complexe sociale dynamieken te begrijpen zijn zowel schaal als veiligheid belangrijk. Om bijvoorbeeld te onderzoeken hoe vertrouwen in een samenleving ontstaat, moeten onderzoekers kunnen zien hoe mediaberichtgeving meningen beïnvloedt, en hoe veranderingen in die meningen vervolgens effect hebben op vrienden, collega’s en buren. Het begrijpen van dit soort processen vraagt om een instrument met de schaal van de Macroscope.

“De Macroscope is een uitzonderlijke samenwerking tussen de sociale wetenschappen en de geesteswetenschappen, en stelt ons in staat om in- en uit te zoomen op de manier waarop onze cultuur, taal en instituties zich door de tijd heen ontwikkelen,” aldus prof. Susan Aasman, mede-hoofdaanvrager en directeur van CLARIAH.

Gebouwd voor onderzoekers

Onderzoekers werken in streng beveiligde omgevingen waarin zij gevoelige, gepseudonimiseerde bevolkingsdata kunnen analyseren voor goedgekeurde onderzoeksdoeleinden, zonder deze ooit te kunnen kopiëren of verwijderen. Dit waarborgt privacy, terwijl wetenschappelijk onderzoek mogelijk blijft.

De Macroscope bestaat uit vier geïntegreerde onderdelen: veilige datakluizen, geïntegreerde databronnen die enquêtes en archieven samenbrengen, AI-tools die voor onderzoek worden ontwikkeld en geëvalueerd en een openbaar portaal voor toegang voor zowel onderzoekers als burgers.

Antwoord op de grote maatschappelijke vragen

Wanneer de Macroscope in 2030 volledig operationeel is kunnen onderzoekers urgente maatschappelijke vraagstukken bestuderen: van de verspreiding van desinformatie en de erosie van sociaal vertrouwen, tot de evolutie van taal en media en de langetermijneffecten van demografische veranderingen.

“Nederland heeft wereldwijd toonaangevende onderzoeksinfrastructuren opgebouwd,” zegt prof. Daniel Oberski, mede-hoofdaanvrager en wetenschappelijk directeur van ODISSEI. “De Macroscope verbindt ze met elkaar – en biedt ons, letterlijk, een nieuwe lens op de samenleving.”

Centerdata en het LISS panel

Het LISS panel vormt een belangrijk onderdeel van de Macroscope en biedt onderzoekers de mogelijkheid om grote hoeveelheden representatieve data te verzamelen. Door de omvang van het LISS panel verder uit te breiden maken ODISSEI en Centerdata het panel nog breder toegankelijk voor de gehele onderzoeksgemeenschap. Dit biedt ook meer mogelijkheden voor innovatieve vormen van dataverzamelingen, zoals het verzamelen van gegevens via mobiele sensoren, smartwatches en andere wearables. Binnen de Macroscope wordt het LISS panel verder ontwikkeld om een toonaangevende infrastructuur voor sociale wetenschappen te blijven. Deze ontwikkelingen verbeteren de functionaliteit van de Macroscope en ondersteunen onderzoekers in Nederland bij het uitvoeren van geavanceerd onderzoek binnen de sociale en geesteswetenschappen.